Ο Δηµόκριτος (460-370 π.Χ.) ήταν Έλληνας φιλόσοφος και στοχαστής. Κατά την αρχαιότητα ήταν γνωστός ως ο «γελαστός φιλόσοφος». Θεωρείται εισηγητής ενός ακραίου ντετερµινισµού καθώς και ο κύριος εκπρόσωπος της αρχαίας υλιστικής φιλοσοφίας. Γύρω στο 430 π.Χ. παρουσίασε την ατοµική θεωρία του κόσµου και σήµερα θεωρείται «ο πατέρας της υλιστικής θεωρίας της ύλης και της νεότερης επιστήµης».

Τα έργα του Δηµόκριτου όπως άλλωστε και των περισσοτέρων από τους συγχρόνους του δεν σώζονται αυτούσια στις µέρες µας. Πληροφορίες για το έργο του µπορούµε να αντλήσουµε από τους δοξογράφους της ελληνιστικής και της ρωµαϊκής αρχαιότητας. Κατά πάσα πιθανότητα γεννήθηκε γύρω στο 460 π.Χ. (αν και κάποιοι ιστορικοί τοποθετούν τη γέννησή του γύρω στο 490 π.Χ.) στα Άβδηρα της Θράκης και πέθανε περίπου το 370 π.Χ. Νέος µαθήτευσε κοντά σε Αιγύπτιους ιερείς και Βαβυλώνιους µάγους. Κατόπιν θήτευσε στη σχολή του Λεύκιππου, κοντά στον οποίο ανέπτυξε το ενδιαφέρον του για την ατοµική θεωρία.

Κληρονόµησε την πολύ µεγάλη περιουσία του πατέρα του. Αυτό του επέτρεψε να ταξιδεύσει στον τότε γνωστό κόσµο (Βαβυλωνία, Αίγυπτο, Ινδία, Περσία, Αθήνα). Κατά τα ταξίδια του αυτά γνώρισε αστρολόγους, Αιγύπτιους ιερείς, Βαβυλώνιους λόγιους και Ινδούς φιλοσόφους. Χάρις σε αυτές τις επαφές απέκτησε έναν τεράστιο πλούτο γνώσεων. Έγραψε περίπου 70 βιβλία, τα οποία όµως δε σώζονται. Η πλειοψηφία των έργων του αφορά τα µαθηµατικά, τη βιολογία, τη γεωγραφία, την αστρονοµία, τη µετεωρολογία, τα οικονοµικά, τη γνωσιοθεωρία, την ηθική, την πολιτική και τη γλωσσολογία.

Παρότι γνωρίζουµε ελάχιστα για τη ζωή του, έχουµε αρκετά σαφή εικόνα για τις απόψεις του. Σε αντίθεση µε τους Ελεάτες, ο Δηµόκριτος δίδασκε ότι εκτός από το Είναι υπάρχει και το κενό. Σύµφωνα µε το Δηµόκριτο ο κόσµος αποτελείται από τα άτοµα, ελάχιστα, αδιαίρετα σώµατα (άτοµον: άτµητον) τα οποία κινούνται στο κενό. Η κίνηση των ατόµων, η σύνθεση και ο χωρισµός τους, είναι η βάση κάθε φαινοµένου. Τα άτοµα είναι άφθαρτα, επειδή είναι αδηµιούργητα και µη εξαλείψιµα. Για το λόγο αυτό ο κόσµος είναι αδηµιούργητος και άφθαρτος. Πίστευε ότι η κίνηση των ατόµων δεν είναι τυχαία, αλλά υπάγεται σε φυσικούς νόµους και αίτια. Συνέπεια αυτού ήταν η πεποίθησή του ότι ό,τι συµβαίνει, συµβαίνει για κάποιο λόγο και ότι κάθε φαινόµενο προκύπτει νοµετελειακά.

Άλλη υπόθεσή του ήταν ότι υπάρχουν διαφορετικά είδη ατόµων. Με βάση αυτή την αρχή αυτή εξηγούσε τους διαφορετικούς τύπους σωµάτων. Κατά τη γνώµη του, σώµατα διαφορετικού είδους συγκροτούνται από διαφορετικό αριθµό διαφορετικών ατόµων. Η ψυχή, η οποία κινεί τους ζωντανούς οργανισµούς, είναι φτιαγµένη από φωτιά που αποτελείται από λεία, ελαφρά και σφαιρικά άτοµα. Αντιθέτως, η ψυχή ενός κακού ανθρώπου απαρτίζεται από βαρειά, τραχιά άτοµα. Τα υγρά αποτελούνται από απαλά, σφαιρικά άτοµα, κάτι που εξηγεί το γεγονός ότι διαχωρίζονται εύκολα. Τα στερεά, από τραχειά οδοντωτά άτοµα που αγκιστρώνονται το ένα στο άλλο. Με τον ίδιο τρόπο µε τον οποίο εξήγησε τις καταστάσεις της ύλης, ο Δηµόκριτος εξήγησε και τις διαφορές των αισθήσεων. Κατά τη γνώµη του, η γλυκειά γεύση προκαλείται από µεγάλα, στρογγυλά άτοµα, ενώ η πικάντικη από βαρειά, τραχιά άτοµα. Τα χρώµατα και οι σκιές εξαρτώνται από τη θέση των ατόµων σ’ ένα µείγµα.

Ο Δηµόκριτος πίστευε ότι τα άτοµα µένουν πάντα τα ίδια. Τα άτοµα συντίθενται στο κενό και είναι δηµιουργοί των πάντων, από τους βράχους έως τα ζώα και τα φυτά. Όταν τα όντα πεθαίνουν, απελευθερώνουν τα άτοµα που τα αποτελούν, τα οποία και συντίθεται σε νέες ενώσεις. Αυτή η ιδέα, η οποία δεν εκτιµήθηκε ιδιαίτερα κατά την αρχαιότητα, επιβεβαιώθηκε κατά τους νεότερους χρόνους από τον Γάλλο χηµικό Αντουάν Λαβουαζιέ (Antouan Lavoisier) και σήµερα αποτελεί έναν από τους βασικούς νόµους των φυσικών επιστηµών.

Οι απόψεις του Δηµόκριτου δεν έτυχαν ευρείας αποδοχής κατά την αρχαιότητα. Τότε κυριαρχούσαν ο Σωκράτης, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης. Θέµατά τους ήταν τα οντολογικά θεµέλια, οι ιδέες και οι πρώτες αιτίες του κόσµου όχι η φύση των ατόµων και της ύλης. Ο Πλάτων δεν ανέφερε ποτέ το όνοµα του Δηµόκριτου, παρότι περιέγραψε κάποιες από τις απόψεις του. Θρυλείται ότι ο Πλάτων έφθασε έως το σηµείο να θέλει να κάψει τα έργα του Δηµοκρίτου, όµως τον συγκράτησαν ο Κλεινίας και ο Αµύκλας, οι οποίοι ήταν µυηµένοι στην Πυθαγόρεια λατρεία. Ο Αριστοτέλης, αν και δεν υποστήριζε την ατοµική θεωρία, µιλούσε θερµά για τον Δηµόκριτο θεωρώντας τις απόψεις του θεµελιωµένες και τη µέθοδό του λεπτοµερώς επεξεργασµένη.

Μετά την πτώση του ελληνορωµαϊκού κόσµου η ατοµική θεωρία πέρασε στη λήθη για µεγάλο διάστηµα. Οι ιδέες του Δηµόκριτου απορρίφθηκαν ως ένα ψευδές δογµα το οποίο οδηγούσε στον αθεϊσµό.

Κατά τον µεσαίωνα κυριάρχησε η αλχηµεία η οποία είχε αρχίσει να εµφανίζεται ήδη από το δεύτερο µ.Χ αιώνα. Η αλχηµεία ωστόσο δεν ήταν παρά ένα συνοθύλευµα από φανταστικές ιστορίες, µαγικές φόρµουλες και συνταγές γεµάτες από απόκρυφα σύµβολα. Κατά βάση οι περισσότεροι αλχηµιστές δεν ήταν παρά τσαρλατάνοι οι οποίοι εκµεταλλεύονταν τον αµόρφωτο κόσµο. Είναι δύσκολο να πούµε µετά βαβαιότητας ποιες επιστηµονικές θεωρίες επικρατούσαν τότε καθώς δεν διαθέτουµε αξιόπιστα στοιχεία για την εποχή. Ωστόσο οι θεωρίες αυτές διαµορφώθηκαν στη βάση πειραµάτων τα οποία ήταν υποτυπώδη και φιλοσοφικών θεωριών περασµένων αιώνων σχετικών µε την ύλη, τις καταστάσεις της και τα χαρακτηριστικά της.

Ο Δηµόκριτος εµφανίστηκε στο νεότερο προσκήνιο κατά τις αρχές του 19ου αιώνα, και η ατοµική θεωρία αναγεννήθηκε χάρις στον Άγγλο χηµικό Τζων Ντάλτον (John Dalton), ο οποίος εισήγαγε τη δική του ατοµική θεωρία πάνω σε µια πιο ρεαλίστική βάση. Ωστόσο κατά τη διάρκεια της ιστορίας οι λόγιοι πάντα θεωρούσαν το Δηµόκριτο ως ένα ευφυή λόγιο, το σηµαντικότερο που υπήρξε πριν από τον Αριστοτέλη.