Τα αρχαιότερα μυστήρια στην αρχαία Ελλάδα, ίσως ήταν τα Κρητομινωικά, τα οποία επηρέασαν τα μετέπειτα Καβείρια, τα Διονυσιακά-Ορφικά, και τα Ελευσίνια.

Η Λατρεία των Καβειρίων παρουσιάζεται για πρώτη φορά στα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου. Στην Λήμνο, την Σαμοθράκη, την Ίμβρο και την Θάσο, καθώς και στις απέναντι ακτές της Μακεδονίας της Θράκης και της Μικράς Ασίας.

Οι Καβειρίδες, είναι Νύμφες, αδελφές των Καβείρων, θυγατέρες του Ηφαίστου από την Καβειρώ.

Οι Κάβειροι είναι αρχαιότατες θεότητες που λατρεύονται στην Ελλάδα, από την εποχή των Πελασγών.

Αργότερα, (6ος αι. πΧ.) η λατρεία διαδόθηκε και στις Βοιωτικές ακτές, (Ανθηδών) και κατόπιν στην περιοχή των Θηβών, όπου άκμαζαν δύο ιερά με ονόματα που δηλώνουν ακριβώς την ίδια έννοια, με αντίστροφη όμως σειρά των λέξεων:

το «ΚΑΒΕΙΡΙΟΝ ΙΕΡΟΝ», και

το «ΙΕΡΟΝ ΤΩΝ ΚΑΒΕΙΡΩΝ»

το πρώτο ιερό ήταν αφιερωμένο στις Θήλειες, ενώ το δεύτερο στους Άρρενες Καβείρους.

Και τα δύο ιερά ήταν περίφημα και λατρευόταν μέσω πολλών και μυστηριακών και νυχτερινών Τελετών οι Κάβειροι.

Κατά τον Αθηνίωνα, οι Κάβειροι ήταν δύο. Ο ΙΑΣΙΩΝ και ο ΔΑΡΔΑΝΟΣ, υιοί του Διός από την θυγατέρα του Άτλαντος, την Ηλέκτρα. Το δε όνομά τους, το όφειλαν στο φρυγικό όρος Κάβειρον, όπου παρέμειναν αρχικά.

Κατά τον Μνασέα, οι Κάβειροι ήταν τρεις, όσες και οι αδελφές τους, οι Καβειρίδες νύμφες, τέκνα του Ηφαίστου και της Καβειρούς, θυγατέρας του Πρωτέως (για τον οποίο έχουμε αναφερθεί σε προηγούμενο άρθρο μας) και της Αγχινόης.

Γεννήθηκαν στην Λήμνο, όπου λατρευόταν ως «Θεοί Μειλίχιοι», δηλαδή γλυκείς, ήπιοι, πράοι, και προσηνής. Επιπλέον ήταν προστάτες της αμπέλου, η οποία ευδοκιμεί εκεί, όπως σε όλα τα ηφαιστειογενή εδάφη.

Άλλοι αναφέρουν τρεις Καβείρους, την ΑΞΙΕΡΟΝ, τον ΑΞΙΟΚΕΡΣΟΝ, και την ΑΞΙΟΚΕΡΣΑΝ.

Το πιο πιθανό είναι ως Πελασγικής προέλευσης ο πρώτος τους χαρακτήρας κατά την απώτατη αυτή εποχή να ήταν χθόνιος και συνδέονται με τη λατρεία της μεγάλης Μητέρας Φύσης και τη γονιμότητα της γης, όπως και στα Κρητικά μυστήρια.
Η Μεγάλη Μητέρα, η μητέρα γη, λεγόταν Αξίερος. Αργότερα ταυτίστηκε με την Δήμητρα .

Η μορφή της, εικονίζονταν στα νομίσματα της Σαμοθράκης ανάμεσα σε δυο λιοντάρια.

Μαζί με την Μεγάλη Μητέρα λατρεύονταν και ο σύζυγός της, ο θεός Καδμίλος, που πολλές φορές ταυτίζονταν με τον Ερμή.

Είχαν και οι δύο τα ίδια “ιερά” σύμβολα , όπως τον κριό ως “ιερό ζώο” που συμβόλιζε την γονιμοποιό δύναμη και τον αρχηγό ποιμένα, καθώς και το φιδοκέφαλο κηρύκειο του, και τα οποία βρέθηκαν χαραγμένα σε νομίσματα και σε επιγραφές.

Είναι εντυπωσιακό, ότι αυτά τα παράξενα ονόματα των Καβείρων, ήταν απαγορευμένο να τα προφέρουν οι πιστοί, οι οποίοι που ονόμαζαν γενικώς «Θίακες» ή «Άνακτες» όπως γνωρίζουμε άλλωστε ότι και κατά την τελετή των Ελευσινίων Μυστηρίων, η Δήμητρα και η Περσεφόνη, αποκαλούταν απλώς και μόνο «Θεοί». Τα ιδιαίτερα ονόματά τους κατά την διάρκεια της εορτής, όπως και τα ονόματα των ιερέων των, «ελησμονούντο».

Στην Σαμοθράκη όπου θεωρείται η Κοιτίδα της λατρείας των Καβείρων, χαρακτηριζόταν προστάτες της Ναυσιπλοΐας.

Στην Ίμβρο και στην Θάσο, ως ευνοούντες την αφθονία κατά τον τρυγητό, θεωρούνται προστάτες των τεχνών, έχοντας πατέρα τους τον Ήφαιστο.

Επίσης υπήρχε η πίστη ότι οι δύο πρεσβύτεροι αδελφοί Κάβειροι, φόνευσαν τον νεώτερο αδελφό τους, που όμως και πάλι με την βοήθειά τους, ανέστησε ο Ερμής Καδμίλος, αγγίζοντάς τον με το Κηρύκειό του, το οποίο θεωρούταν κατά τον Διόδωρο, προσωποποίηση της πίστης περί της Αθανασίας της Ψυχής.

Η δομή των μυστηρίων βασιζόταν σε τρία στοιχεία: τον μύθο, την τελετή, και την μύηση, ενώ επτά ήταν κυρίως τα στάδια ή οι βαθμίδες που οδηγούσαν στην ολοκλήρωση της μύησης στα μυητικά συστήματα: Καθαρμός, Χρίσμα, Περιβολή, Ιερός λόγος, Ενθρονισμός, Ιερογαμία, Εποπτεία. (Στην Χριστιανική εκκλησία αντιστοιχούν στο Βάπτισμα, Χρίσμα, Εξομολόγηση, Θεία ευχαριστία, Ιεροσύνη, Γάμος, Ευχέλαιο).ρ

Οι ιερείς της Σαμοθράκης, άπαντες κληρονομικοί, ονομαζόταν Κάδουλοι, αλλά και Καδμίλοι, και Κάδμιλοι, όπως και ένας από τους Κάβειρους. Το αξίωμα των ιερέων ήταν κληρονομικό.

Οι Ιερείς κάθιζαν τον μυούμενο μετά την διδασκαλία και την δεινή δοκιμασία που υφίστατο επί θρόνου, όπου λεγόταν η Τελετή της Μυήσεως ή ΘΡΟΝΙΣΜΟΣ.  Του φορούσαν στο κεφάλι στεφάνι από κλαδί ελιάς και μια κόκκινη ταινία στην μέση του, την οποία θα έφερε μαζί του στην υπόλοιπη ζωή του, ενδεικτική της μυήσεώς του.

Η “εσωτερική” διδασκαλία των Καβείριων μυστηρίων ήταν “η γέννηση του ανθρώπου”, ενώ των Ελευσίνιων (εκ του “ελεύω”-ελευθερώνομαι) η συμβολική παράσταση της ψυχής, της καθόδου της στην ύλη, μετά την ανάληψη της και την επιστροφή της στην αιώνια ζωή.

Αυτή την ζώνη, την φορούσαν πάντοτε οι «άπαξ μυηθέντες», πιστεύοντας ότι τους προφύλασσε από κάθε κίνδυνο.

Χάρις σε αυτήν την ζώνη, σώθηκε από την μανία των κυμάτων ο Οδυσσέας , χάρις σε αυτήν κατάφερε ο Αγαμέμνων να κατισχύσει όλων των κατά τον Τρωικό Πόλεμο στάσεων των στρατευμάτων του!

Στην συνέχεια οι μυούμενοι έπρεπε να υποβληθούν σε νηστεία, ενώ παράλληλα, τους υποχρέωναν να παρουσιάσουν και τον κηδεμόνα τους για να βεβαιώσει πως είχαν καλή διαγωγή και για να εγγυηθεί γι αυτούς ότι και στο μέλλον θα συνεχίσουν να λειτουργούν με σύνεση.

Στη συνέχεια ακολουθούσε ο ιερός χορός, όπου οι μυημένοι χόρευαν γύρω του. Στο τέλος, οι μυούμενοι ορκίζονταν πως θα κάνουν ενάρετη ζωή και πως θα τηρήσουν για πάντα αυτά τα μυστικά.

Προ του θρόνου, έκαιγε πυρά περί την οποία «ωχρούντο οι Ιερείς» ψιθυρίζοντας λέξεις και φράσεις ακατάληπτες στους αμύητους.

Χαρακτηριστικό της λατρείας στη Λήμνο κατά την διάρκεια των ιερών Τελετών, ήταν το σβήσιμο κάθε πυρός στο νησί, το οποίο επί εννέα μέρες έμενε στο απόλυτο σκότος, περιμένοντας να φωτιστεί από την νέα ιερά φλόγα την οποία μετέφερε από την Δήλο ειδικά για τον σκοπό αυτό απεσταλμένο πλοίο.

Από την φλόγα αυτή ανανεωνόταν το πυρ, στο νησί και η εμφάνιση αυτού του νέου καθαγιασμένου φωτός, αποτελούσε και την λήξη των Μυστηρίων…

Είναι γνωστό ότι την Σαμοθράκη την επισκέφτηκαν και μυήθηκαν, τόσο ο Ορφέας, όσο και ο Ηρακλής, αλλά και όλοι οι στρατηγοί του Τρωικού Πολέμου, οι Πλείστοι των Αργοναυτών και πολλοί άλλοι.

Λέγεται μάλιστα, πως κατά την διάρκεια των Ιερών Τελετών των Καβειρίων Μυστηρίων, συναντήθηκαν για πρώτη φορά οι γονείς του Μεγάλου Αλεξάνδρου ο βασιλιά Φίλιππος ο Β’ και η Ολυμπιάδα. Κατά την ίδια παράδοση, η σύλληψη του μεγάλου στρατηλάτη πραγματοποιήθηκε στην Σαμοθράκη.

Σκοπός των μυστηρίων ήταν να απομακρύνει το φόβο του θανάτου και να αποκαλύψει αιώνιες αλήθειες που σχετίζονται με την τύχη της ψυχής μετά το θάνατο.

Η αποκάλυψη των τεκταινομένων κατά τη διάρκεια τέλεσης των μυστηρίων επέφερε την ποινή του θανάτου.

Μπροστά στο άβατο του Ιερού υπήρχε επιγραφή, που αποκάλυψε η αρχαιολογική σκαπάνη και που απαγόρευε με λιτό αλλά απόλυτο τρόπο, την είσοδο

“Αμύητον μη εισιέναι”.

Ο Πλούταρχος γράφει για τις απόρρητες πληροφορίες που γνώριζε αλλά δεν μπορούσε να αποκαλύψει;

“Οποίοι τινές είναι οι Κάβειροι και όποια τινά μυστήρια τελούν εις την Μητέρα Ρέαν θα ζητήσω συγγνώμη από τους φιλομαθείς διά την σιωπήν μου αυτήν.

Οποία δε η παρακαταθήκη και τα εις αυτήν τελούμενα δεν μοι επιτρέπεται να γράψω”.

Σε αντίθεση με τα Ελευσίνια μυστήρια, στα Καβείρια μυστήρια, επιτρεπόταν η συμμετοχή ατόμων αδιαφόρως εθνότητας, ηλικίας, κοινωνικού αξιώματος και φύλου.
Με τη μύησή τους αναλάμβαναν ηθικές και κοινωνικές υποχρεώσεις κι’ ο Διόδωρος ο Σικελιώτης λέει ότι:

“οι μυούμενοι εγίνοντο ευσεβέστεροι, δικαιότεροι και κατά πάντα καλλίτεροι”.

Οι Κάβειροι εξακολούθησαν να λατρεύονται και τα μυστήρια τους να τελούνται μέχρι το τέλος του 4ου μ.Χ αιώνα. Διαπιστώθηκε από τις ανασκαφές ότι οι Ρωμαίοι περιτείχισαν τον ιερό χώρο και πως παρ’ όλο που μεγάλες καταστροφές σημειώθηκαν στα 200 μ.Χ. πιθανώς από σεισμό, αμέσως έγιναν αναστηλώσεις και αποκαταστάσεις των ζημιών σε μεγάλη έκταση. Ο ιερός χώρος εξακολούθησε να ακμάζει, η φήμη του παρέμεινε αμείωτη και η αρχαία θρησκεία είχε πάντα τους πιστούς της, ως το τέλος του 4ου μ.Χ. αιώνα οπότε εγκαταλείφθηκε αφού εγκαταστάθηκε η νέα θρησκεία. Στα μέσα του 6ου αιώνα μ.Χ. ένας καταστρεπτικός σεισμός ισοπέδωσε ότι είχε απομείνει.