Μενού Κλείσιμο

Η θεά Άρτεμις σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία γεννήθηκε στο ιερό νησί της Δήλου, όπου είχε καταφύγει η Λητώ για να αποφύγει τη ζήλια και το θυμό της Ήρας. Μετά από λίγο γεννήθηκε και ο δίδυμος αδελφός της Απόλλωνας. Η θεά Άρτεμις ανήκει και εκείνη στο δωδεκάθεο του Ολύμπου και λατρευόταν ως θεά του κυνηγιού, προστάτιδα των βουνών και των δάσων, της αγνότητας και των τοκετών. Είναι το αγαπημένο παιδί του πατέρα της Δία.

Προστάτιδα του κυνηγιού και των κυνηγών, η Άρτεμις ζει τη νομαδική ζωή των προστατευομένων της περιδιαβαίνοντας κυρίως τα βουνά της Αρκαδίας και της Λακωνίας, περιοχές που λατρευόταν ιδιαίτερα. Ελέγχει τις θύελλες και έτσι καθυστερεί την έναρξη της εκστρατείας των Ελλήνων στην Τροία, καθηλώνοντας τα πλοία τους στην Αυλίδα. Βρίσκεται διαρκώς σε κίνηση, όπως οι άνεμοι και τα νερά, ανάμεσα στα αγρίμια, κοντά στις ζωές των ανθρώπων αλλά μακριά από αυτούς, στο μεταίχμιο και το όριο κόσμων και ζωών αλλά και φάσεων ζωής. Σταδιακά, από θεά της φύσης και των κυνηγών μετατράπηκε σε θεά των ποιμνίων (κοπαδιών και αποίκων) και των ποιμένων (βοσκών και οικιστών), επομένως της οργανωμένης ζωής και της πολιτικής, εγγύηση της οποίας αποτελεί η θυσιαστική τελετουργία.

Από πολύ μικρή πήρε άδεια από τον Δία για να παραμείνει ελεύθερη από τα δεσμά του γάμου, που σημαίνει ότι διατηρούσε μέσα της τη δυνατότητα να γίνει ανά πάσα στιγμή μητέρα -εξού και οι απεικονίσεις της ως πολύμαστος. Έτσι, η Άρτεμη ήταν ὡραία, καλλίστη, γιατί ανταποκρινόταν στους κανόνες της ελληνικής γλυπτικής, αλλά και γιατί είχε δώδεκα μαστούς, κάτι που της έδινε τη δυνατότητα να θρέφει το σύνολο της ζωής, ήταν δηλαδή ιερή. Και από τη στιγμή που ήταν ιερή, ήταν και ωραία. Ως «πολύμαστος» και «πότνια θηρών» συνδέεται στενά με κάθε έμβιο ον, άνθρωπο ή ζώο, τη ζωή και τον θάνατό του, και γι’ αυτό της αποδόθηκε και το επίθετο Κουροτρόφος.

Θεωρούνταν θεά εκδικητική, προφανώς γιατί δεν εξευμενιζόταν εύκολα, ούτε και συγχωρούσε τους παραβάτες των νόμων του κυνηγιού και της θυσίας, που διατάρασσαν την ισορροπία της φύσης και της κοινωνικής/πολιτικής ζωής· ή τους υβριστές, για παράδειγμα, τον Αγαμέμνονα, τον Ακταίωνα, τη Νιόβη, τον Τιτυό, τον Ωρίωνα, τον Οινέα, την Καλλιστώ, τον Βουφάγο· ή όσους προσέβαλλαν την αγνότητά της. Αντίθετα όσοι την τιμούσαν απολάμβαναν την εύνοιά της, όπως ο Ιππόλυτος ή οι Λήμνιες γυναίκες που σκότωσαν όλους τους άνδρες, έχαναν όμως την εύνοια της Αφροδίτης.

Άρτεμις και προελληνικές θεότητες

Η Άρτεμη ταυτίζεται με προελληνικές θεότητες, τη Βριτόμαρτι, τη Δίκτυννα, τη Λαφρία, την Αφαία, ονόματα και όψεις της ίδιας θεότητας.

Για την εγγονή της Δήμητρας Βριτόμαρτι παραδίδεται μια προσωπικότητα πολύ κοντά στης Άρτεμης. Της άρεζαν το κυνήγι και οι πορείες στα δάση, είχε μάλιστα επινοήσει το κυνηγετικό δίχτυ. Την ερωτεύτηκε ο Μίνωας που την κυνήγησε για εννιά μήνες· την πρόφτασε σε ένα ακρωτήρι, όπου σε μυρτιά μπλέχτηκε το ρούχο της. Η κοπέλα, για να αποφύγει τον Μίνωα, έπεσε στη θάλασσα αλλά σώθηκε στα δίχτυα ψαράδων. Τότε οι Κύδωνες, οι πιο παλιοί κάτοικοι της Κρήτης, την ονόμασαν Δίκτυννα, της αφιέρωσαν το Δικταίο όρος και τη λάτρεψαν σαν θεά. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, ήταν κόρη του Δία. Από τη Φοινίκη έφτασε στο Άργος και ύστερα στην Κεφαλληνία, όπου οι ντόπιοι την ονόμασαν Λαφρία. Από εκεί πήγε στην Κρήτη. Για να σωθεί από το επίμονο ερωτικό κάλεσμα του Μίνωα κρύφτηκε σε δίχτυα ψαράδων. Ένας από τους ψαράδες, ο Ανδρομήδης, την πήγε στην Αίγινα. Όταν εκείνος θέλησε να ενωθεί μαζί της, αυτή έτρεξε στο δάσος και χάθηκε. Αντί γι’ αυτήν βρήκαν ένα άγαλμά της. Κήρυξαν τον τόπο ιερό, την ονόμασαν Αφαία (= άφαντη) και τη λάτρεψαν σαν θεά. Η ζωή στο δάσος, τα τρεχάματα, τα κυνήγια και το δίχτυ, το πήδημα και το λουτρό στη θάλασσα ταιριάζουν στην Άρτεμη, τη Σελήνη και τις φάσεις της τη νύχτα. Έτσι, τα ονόματα Αφαία, Λαφρία, Βριτόμαρτις, Δίκτυννα κατέληξαν επίθετα με τα οποία λατρευόταν η Άρτεμη σε διάφορα μέρη και η οποία απορρόφησε τις τοπικές λατρείες στην επίσημη ολυμπιακή, μετατρέποντας τις τοπικές θεότητες σε νύμφες ακόλουθες της ολυμπιακής Αρτέμιδος (Ευρ., Ιφ. εν Ταύροις 126-131).

Επιπλέον, η συσχέτισή της με τη μέλισσα στην Έφεσο και γενικότερα στην Ιωνία παραπέμπουν σε παραστάσεις της μέλισσας στη μινωική Κρήτη.

Άρτεμις Ελαφηβόλος

Η Εκάτη διατήρησε λοιπόν τις εξουσίες της και έτσι είναι αυτή που  βοηθά τους πολεμιστές στον πόλεμο τους δίνει Νίκη και Δόξα, παραστέκεται στους ιππείς. στους βασιλείς στην απονομή της δικαιοσύνης. Βοηθάει στις αγορές τους ρητορικούς λόγους. Φέρνει τιμές στους αθλητικούς αγώνες, παραστέκεται στους κυνηγούς και τους ψαράδες και μαζί με τον Ερμή, προστατεύει και κάνει τα κοπάδια  να αυξάνονται. Μαζί με τον Ποσειδώνα προστατεύει τους ναυτικούς και δίνει καλές ψαριές.

Τέλος, παραμένει τροφός των νέων όπως την όρισε παλαιότερα ο Κρόνος και αποκαλείται κουροτρόφος, Η εξουσία της παραμένει και  στα τρία μέρη του κόσμου. Ουρανό, Θάλασσα και χθόνα και επίθετα που της  αποδίδονται είναι : Ουρανία, Χθονία, Ενάλια. Έχει την δύναμη να αρνηθεί όλα τα παραπάνω στους θνητούς που δεν την τιμούν.

Σημαντική είναι η παρουσία της στον περίφημο μύθο της αρπαγής της Περσεφόνης. Όπως και η Δήμητρα, ακούει τη φωνή του απαχθείσας κόρης. Τη συναντά κρατώντας φως στο χέρι της και ρωτάει τον απαγωγέα με λόγια που ανήκουν στη Δήμητρα. Ο ποιητής μας λέει πως και οι δύο πηγαίνουν να βρουν τον Ήλιο, τον αυτόπτη μάρτυρα. Υφίστανται δύο αποδόσεις του μυθολογήματος. Στη μία πρωταγωνιστεί η Δήμητρα και στην άλλη η Εκάτη, που πηγαίνει μάλιστα και στον Κάτω Κόσμο για να αναζητήσει την Περσεφόνη. Αφού συναντηθούν η μητέρα με την κόρη, η Εκάτη εμφανίζεται για άλλη μια φορά στον ύμνο, για να παραλάβει την Κόρη και να μείνει για πάντα μαζί της.

Άρτεμις και Ιφιγένεια

Όταν ο στόλος των Αχαιών συγκεντρώθηκε στην Αυλίδα, εγκλωβίστηκε εκεί από την άπνοια ή, σύμφωνα με άλλη εκδοχή, από ενάντιους ανέμους. Η αιτία γι’ αυτό ήταν, σύμφωνα με τον μάντη Κάλχαντα, ο θυμός της Άρτεμης. Οι αιτίες για τον θυμό της ποικίλουν:

  1. Ο πατέρας (ή παππούς) του αρχιστράτηγου, ο Ατρέας, δεν είχε θυσιάσει το αρνί με το χρυσόμαλλοδέραςστη θεά.
  2. Ο Αγαμέμνονας υπερηφανεύτηκε για τις κυνηγετικές του ικανότητες συγκρίνοντάς τες με της θεάς.
  3. Ο Αγαμέμνονας αθέτησε την υπόσχεση του να προσφέρει στη θεά το καλύτερο προϊόν της χρονιάς, που έτυχε να είναι η κόρη του Ιφιγένεια. (Ευρ.,Ιφ. Τ.19 κ.ε.)

Η θυσία της κόρης του στρατηγού, της Ιφιγένειας, θα απεγκλώβιζε τον στόλο από την απραξία. Ο Αγαμέμνοναςδέχτηκε να τελέσει τη θυσία είτε από φιλοδοξία (Αισχύλος, Αγαμέμνων) είτε για το κοινό καλό (Ευριπίδης, Ιφιγένεια εν Αυλίδι). Με δόλο ζήτησε από τη γυναίκα του Κλυταιμνήστρα να έρθει στην Αυλίδα, επικαλούμενος αρραβώνα της κόρης τους με το πρωτοπαλίκαρο των Ελλήνων, τον Αχιλλέα. Όταν ο αρχηγός των Μυρμιδόνων πληροφορήθηκε τον δόλο και την εμπλοκή του ονόματός του, προσπάθησε να σταματήσει τη θυσία, όμως όλο το στράτευμα -και οι δικοί του στρατιώτες- επιθυμούσαν την απεμπλοκή από το τέλμα· ο Αχιλλέας κινδύνεψε με λιθοβολισμό.

Ο Αγαμέμνονας τέλεσε τη θυσία κρυφά από την Κλυταιμνήστρα, την οποία, αμέσως μετά, έστειλε πίσω στο Άργος. Στο μεταξύ, στη διάρκεια της θυσίας η Άρτεμη αντικατέστησε την κόρη με ένα ελάφι ως θύμα, ενώ την Ιφιγένεια την οδήγησε στην Ταυρίδα, όπου και την έκανε ιέρειά της.

 

Η Ιφιγένεια στην Ταυρίδα

Επιστρέφοντας από την Τροία νικητής ο Αγαμέμνονας δολοφονείται από τη γυναίκα του Κλυταιμνήστρα και/ή τον εραστή της εξάδελφό του Αίγισθο. Τον θάνατο του πατέρα του εκδικήθηκε ο γιος του Ορέστης με παρότρυνση της αδελφής του Ηλέκτρας και με συμπαραστάτη τον φίλο του Πυλάδη. Το τέλος της προγονικής αμαρτίας δεν ερχόταν, καθώς ο Ορέστης καταδιωκόταν από τις Ερινύες. Με την τραγωδία Ιφιγένεια στην Ταυρίδα ο Ευριπίδης προσέθεσε ένα ακόμη κεφάλαιο στη διαδικασία θεραπείας του Ορέστη από την τρέλα των ενοχών και δημιούργησε τις προϋποθέσεις της συνάντησης με την αδελφή του Ιφιγένεια. Σύμφωνα με χρησμό που πήρε ο Ορέστης θα έπρεπε να φέρει το άγαλμα της θεάς Άρτεμης από την Ταυρίδα. Όμως, έθιμο του τόπου ήταν να θυσιάζονται οι ναυαγοί που ξεβράζονταν εκεί· την προετοιμασία για τη θυσία έκαμνε η ιέρεια της θεάς, η Ιφιγένεια (Ευρ., Ιφ. Τ., 1456-1461). Έτσι, Πυλάδης και Ορέστης φυλακίστηκαν, προκειμένου να θυσιαστούν· όμως, η αναγνώριση των δύο αδελφών προκάλεσε την ανατροπή. Μόλις η Ιφιγένεια πληροφορήθηκε και τον σκοπό του ταξιδιού τους, την κλοπή του αγάλματος της θεάς, μηχανεύτηκε τέχνασμα, για να μπορέσει ο Ορέστης να πάρει το άγαλμα της Άρτεμης από την Ταυρίδα και να το πάει στην Αττική, να γλιτώσει από τη θυσία και να καταφέρουν όλοι μαζί -Ορέστης, Πυλάδης, Ιφιγένεια- να γυρίσουν στην πατρίδα τους. Προφασίστηκε στον βασιλιά Θόαντα ότι τα υποψήφια θύματα ήταν μολυσμένα και, επειδή άγγιξαν το άγαλμα της θεάς με τα χέρια τους, έπρεπε να εξαγνιστούν και να πλυθεί στη θάλασσα και το άγαλμα της θεάς. Απομάκρυνε τους φρουρούς με το πρόσχημα της μυστικότητας της τελετής, επιβιβάστηκαν στο καράβι και απέπλευσαν, αλλά ο Ποσειδώνας έριξε το καράβι στην ακτή. Σώθηκαν από την εκδικητική μανία του Θόαντα με την παρέμβαση της θεάς της Αθήνας και η οποία οδήγησε με ασφάλεια το πλοίο στην Αττική, όπου οι δραπέτες έκτισαν ναό στην Άρτεμη.

 

Η Ιφιγένεια στην Αττική

Κατ’ εντολή του Απόλλωνα, ο Ορέστης έκτισε ιερό της Αρτέμιδος στις Αλές, κοντά στη Βραυρώνα, όπου και εναπόθεσε το άγαλμα. Η Ιφιγένεια παρέμεινε ιέρεια της θεάς και εκεί την έθαψαν, όταν πέθανε.

Άρτεμις και Ατρείδες

Στενή φαίνεται ότι είναι η σχέση των δύο Ατρειδών, του Μενέλαου και του Αγαμέμνονα, με τη θεά. Τα δυο ζώα που κρατά η θεά στη λάρνακα του Κύψελου -λεοπάρδαλη και λεοντάρι- στην Ιλιάδα φέρονται ως δύο από τα σύμβολα των Αχαιών (το τρίτο είναι ο δράκων-όφις) (Κ 21-33).

Η Άρτεμις στον τρωικό πόλεμο

Μαζί με τον αδελφό της Απόλλωνα στέκεται στο πλευρό των Τρώων. Ωστόσο, στη θεομαχία που τελείται λίγο πριν τη μονομαχία του Έκτορα με τον Αχιλλέα, και η οποία έχει μάλλον κωμικό χαρακτήρα, η Άρτεμη τον επιπλήττει, γιατί ο Απόλλωνας παραιτείται από τον αγώνα του εναντίον του Ποσειδώνα από σεβασμό για τον αδελφό του πατέρα του (Ιλ., Φ 468-469). Γι’ αυτή της τη στάση δέχθηκε την οργή της Ήρας που της αφαίρεσε τον οπλισμό και τη χτύπησε. Αφοπλισμένη, δαρμένη και κλαμένη κατέφυγε στην αγκαλιά του πατέρα της παραπονούμενη για τη συμπεριφορά της ομόκλινής του Ήρας (Ιλ., Φ 470-513).

Άρτεμις και Αλφειός. Η παρεμβολή της Αρέθουσας.

Σύμφωνα με μια εκδοχή του μύθου ο Αλφειός είναι κυνηγός, ερωτευμένος με τη Νύμφη της Αχαΐας Αρέθουσα. Εκείνη, όμως, δεν ανταποκρίθηκε στο ερωτικό του κάλεσμα και για να γλυτώσει από τις οχλήσεις του επίμονου εραστή και την καταδίωξή του, ζήτησε τη βοήθεια της Άρτεμης. Η θεά την τύλιξε σε σύννεφο και την έφερε στην Ορτυγία, νησάκι απέναντι από τις Συρακούσες, όπου τη μεταμόρφωσε σε πηγή. Ο Αλφειός περιπλανιόταν απελπισμένος για το χαμένο έρωτά του, μέχρι που τον λυπήθηκε ο Δίας και τον μεταμόρφωσε στο μεγάλο ποταμό της Πελοποννήσου. Τότε διέσχισε το πέλαγος και έφθασε στη Σικελία, όπου και ενώθηκε με τα νερά της «καλλίρροης» Αρέθουσας.

Άλλη παραλλαγή της ερωτικής ιστορίας αναφέρει στη θέση της Αρέθουσας την ίδια την Άρτεμη. Επειδή η θεά αντιστεκόταν στον έρωτά του, ο Αλφειός αποφάσισε να την κλέψει. Την πλησίασε μια μέρα που η Άρτεμη και οι Νύμφες γιόρταζαν κάποια γιορτή στις εκβολές του ποταμού στους Λετρινούς της Ηλείας· όμως η θεά πασάλειψε το πρόσωπό της με λάσπη και ο Αλφειός δεν την αναγνώρισε. Ύστερα την καταδίωξε ως την Ορτυγία, όπου όμως ερωτεύτηκε και μία από τις ακόλουθες της θεάς, την Αρέθουσα -έτσι εξηγείται το γεγονός ότι η Άρτεμη-Αρέθουσα αποτυπωνόταν στα νομίσματα των Συρακουσών. Η Αρέθουσα, υποκατάστατο της θεάς παρθένου, μεταμορφώθηκε σε πηγή και ο Αλφειός από έρωτα ανακάτεψε τα νερά του με τα δικά της. Ο μύθος, στις παραλλαγές του, διαφυλάσσει την παρθενία της Άρτεμης.

Μύθοι, φιλολογικές πηγές και αρχαιολογικά ευρήματα συνδέουν τον Αλφειό και την Άρτεμη σε κοινή λατρεία. Σύμφωνα με τον Παυσανία (5.14.6) υπήρχε κοινός βωμός του Αλφειού και της Άρτεμης στην Ολυμπία, ενώ στις Συρακούσες αποκαλύφθηκε ιερό της Άρτεμης, στο οποίο λατρευόταν ως θαλάσσια θεότητα, πιθανόν με το επίθετο Αλφειώα. Εικάζουμε ότι Αρκάδες άποικοι μετέφεραν τη λατρεία της Αλφειώας Άρτεμης στις Συρακούσες και ότι σύντομα συσχέτισαν την κοντινή πηγή Αρέθουσα με τον Αλφειό και ταύτισαν την πηγή με την Άρτεμη.

Οι μεγάλοι τιμωρημένοι

Εκτός από τον Αγαμέμνονα και τον Ακταίωνα, άλλοι τιμωρημένοι από τη θεά είναι η Νιόβη, ο Τιτυός, ο Ωρίων, ο Οινέας, η Καλλιστώ, η Αριάδνη, η Χιόνη, ο Βουφάγος, η Κομαιθώ και ο Μελάνιππος, οι Αλωάδες.

Τιμώρησε την Καλλιστώ, συντρόφισσά της στο κυνήγι, κόρη του Λυκάονα, εξαπολύοντας τα φοβερά βέλη εναντίον της, γιατί η νέα αθέτησε τον όρκο της αιώνιας αγνότητας και δόθηκε στον Δία. Σκότωσε την Αριάδνη στη Νάξο, σύμφωνα με μια εκδοχή του μύθου, γιατί δόθηκε στον Θησέα. Ο Άδωνις προκάλεσε την οργή της και τον σκότωσε στέλνοντας εναντίον του κάπρο. Τιμώρησε τον Αρκάδα ήρωα Βουφάγο, επειδή ενοχλήθηκε από τον πιεστικό του έρωτα (κυνήγησε τη θεά στο όρος Φολόη) ή γιατί δεν τελούσε τη θυσία με τους κανόνες που είχαν κληροδοτηθεί ήδη από την εποχή του Λίθου. Σκότωσε τη Χιόνη, κόρη του Δαιδαλίωνα και ερωμένη των αδελφών της Απόλλωνα και Ερμή, γιατί η κόρη περηφανεύτηκε για την ομορφιά της, ότι ήταν ανώτερη από της Άρτεμης. Τιμώρησε τη Νιόβη σκοτώνοντας τα επτά κορίτσια της, γιατί τόλμησε να περηφανευτεί ότι είχε δεκατέσσερα παιδιά, ενώ η Λητώ μόνο δύο. Ο Απόλλωνας σκότωσε τα επτά αγόρια της. Τιμώρησε τον Οινέα, βασιλιά της Καλυδώνας στην Αιτωλία, και τον Άδμητο, βασιλιά των Φερών στη Θεσσαλία, γιατί αδιαφόρησαν ή λησμόνησαν τις θυσίες που της χρωστούσαν. Τον πρώτο στέλνοντας έναν αγριόχοιρο στα χωράφια του, τον δεύτερο γεμίζοντας τη γαμήλια κρεβατοκάμαρά του με φίδια. Εδώ, μοιάζει ιδιαίτερα του Άρη, καθώς και οι δυο διεκδικούν μερίδιο από τη λεία είτε του πολέμου είτε του κυνηγιού. Η κυνηγετική αυτή θεά παίρνει πολεμικά χαρακτηριστικά.

Έστειλε λοιμό στη χώρα της Πάτρας, γιατί η ιέρειά της Κομαιθώ έβαζε στο άδυτο του ναού τον εραστή της Μελάνιππο, γιατί οι γονείς τους δεν ήθελαν αυτόν τον δεσμό. Το μαντείο αποκάλυψε την αιτία του θυμού της θεάς και υπέδειξε ως τρόπο εξιλασμού τη θυσία των δύο ενόχων αλλά και την ενιαύσια θυσία του ωραιότερου νέου και της ωραιότερης νέας της χώρας. Το έθιμο κράτησε μέχρι την άφιξη του Ευρύπυλου, του Θεσσαλού που είχε πάρει μέρος στον Τρωικό πόλεμο και ο οποίος είχε υποπέσει σε μια κατάσταση τρέλας, όταν άνοιξε ένα μυστηριώδες κιβώτιο από εκεί. Το μαντείο του υπέδειξε ως τόπο εγκατάστασής του και απαλλαγής του από την τρέλα του, το μέρος όπου θα έβλεπε να τελείται ασυνήθιστη θυσία. Αλλά και οι κάτοικοι της Πάτρας είχαν πάρει χρησμό ότι όταν θα παρίστατο ως μάρτυρας ένας ξένος δεν θα χρειαζόταν πλέον η τέλεση της άγριας θυσίας.

Σκότωσε μαζί με τον Απόλλωνα τον Γίγαντα Τιτυό, γιο του Δία και της Ελάρας, γιατί αποπειράθηκε να βιάσει τη μητέρα τους Λητώ στο δρόμο της για τους Δελφούς. (Εικ. 234, 235) Τιμώρησε από ζήλια τον κυνηγό Γίγαντα Ωρίωνα, γιο του Ποσειδώνα, επειδή έσμιξε με τη θεά της αυγής, την Ηώ, που τον έφερε στη Δήλο. Ή επειδή την προκάλεσε στο αγώνισμα του δίσκου, αυτήν που ήταν θεά, ή γιατί βίασε την Ώπι, μία από τις Υπερβόρειες παρθένες, ή γιατί θέλησε να βιάσει την ίδια. Σε αυτή την τελευταία εκδοχή, η Άρτεμη στέλνει ένα σκορπιό που δαγκώνει τον Ωρίωνα στη φτέρνα. Για τις υπηρεσίες του αυτές τον μεταμόρφωσε σε αστερισμό, το ίδιο και το θύμα της. Όμως οι δύο αστερισμοί δεν συναντιούνται ποτέ στον ουρανό.

Για τις αφύσικες πράξεις του Ώτου και του Εφιάλτη, των δύο Γιγάντων γιων του Ποσειδώνα, που επονομάζονταν Αλωάδες από τον θνητό τους πατέρα, για την προσπάθειά τους να φτάσουν στον ουρανό, για το γεγονός ότι φυλάκισαν τον Άρη σε χάλκινο βάζο, για το γεγονός ότι εξέφρασαν τον έρωτά τους για τις θεές Ήρα (ο Εφιάλτης) και Άρτεμη (ο Ώτος), οι Αλωάδες τιμωρήθηκαν. Η Άρτεμη μεταμορφώθηκε σε ελάφι, μπήκε ανάμεσά τους και εκείνοι, θέλοντας να το τοξοβολήσουν, σκοτώθηκαν μεταξύ τους. Η τιμωρία τους συνεχίστηκε στον Άδη.

Η Άρτεμη εμπλέκεται και στην ιστορία της μεταμόρφωσης της Ίππης, κόρης του Κένταυρου Χείρωνα, σε αστερισμό. Μόνο που δεν είναι σαφές αν η μεταμόρφωση οφείλεται στην ευσέβεια της κόρης ή στο γεγονός ότι δεν κατάφερε να διαφυλάξει την παρθενία της (Καλλίμαχος, Ύμνος στην Άρτεμη). Την έχασε από τον Αίολο τον γιο του Έλληνα με καταγωγή από τον Δία, που την ερωτεύτηκε και την αποπλάνησε. Όταν πια η κόρη δεν μπορούσε να κρύψει την εγκυμοσύνη της, έφυγε στα βουνά, όπου και γέννησε. Την έψαξε ο πατέρας της και εκείνη, από ντροπή για το πάθημά της, προσευχήθηκε στους θεούς να μην την αναγνωρίσει, και οι θεοί, κυρίως η Άρτεμη, μεταμόρφωσαν και την ίδια και τον πατέρα της σε αστερισμούς για την ευσέβειά τους. Όμως τους τοποθέτησαν έτσι στον ουρανό, ώστε να μην φαίνεται ο αστερισμός της κόρης (Ἳππος) από τον αστερισμό του πατέρα (Κένταυρος)· μάλιστα, δεν φαίνεται το πίσω μέρος της, για να μην αναγνωρίζεται το φύλο της -ότι, δηλαδή, είναι γυναίκα.

 

Οι ευνοημένοι της θεάς

Η θεά προστατεύει αδύναμους και απροστάτευτους ανθρώπους. Στις ορφανές κόρες του Πανδάρεου χάρισε παράστημα. Τα μικρά κορίτσια τους οι Αθηναίοι τα έθεταν υπό την προστασία της με την προσωνυμία «άρκτοι». Τιμά τον Ιππόλυτο, θύμα των αντιφατικών διεκδικήσεων της Αφροδίτης και της ίδιας (τιμώντας την Άρτεμη με την αγνεία του προσέβαλλε την Αφροδίτη) επιβάλλοντας τη λατρεία του στις κόρες της Τροιζήνας και τιμές πριν από τον γάμο τους -να του τραγουδούν και να του αφιερώνουν τα μαλλιά τους. Σύμφωνα μάλιστα με μια εκδοχή, η Άρτεμη παρακάλεσε τον Ασκληπιό να ξαναδώσει ζωή στον νέο, κάτι που ο θεός έκανε αλλά προκάλεσε την οργή του Δία που τιμώρησε τον Ασκληπιό αφαιρώντας του τη ζωή. Στον Τρωικό πόλεμο παίρνει το μέρος των Τρώων, στο πλευρό του αδελφού της. Και όταν ο Απόλλωνας έσωσε τον Αινεία από την ορμή του Διομήδη τραβώντας τον από τη μάχη στον ναό του «η τοξοφόρα Άρτεμις με την Λητώ στα βάθη / του ιερού τον έγιαναν και λάμψιν του χαρίζαν» (Ιλ., Ε 447-448, μετ. Ι. Πολυλάς).

Αυτονόητα θεωρούνταν προστάτρια των Αμαζόνων που ζούσαν ελεύθερες και μακριά από τον ανδρικό ζυγό.

Τιμές γυναικών προς τη θεά και διαβατήριες τελετές

Τα κορίτσια στην ενηλικίωσή τους σχημάτιζαν χορευτικές ομάδες σε εορτές κυρίως προς τιμή της Αρτέμιδος, και αυτές οι γιορτές ήταν μια καλή ευκαιρία για τους νεαρούς να κάνουν γνωριμίες με κοπέλες (Πλούτ., Γυν. αρετ. 254a). Στις Καρυές της Λακωνίας, τόπος αφιερωμένος στην Αρτέμιδα και τις Νύμφες, υπήρχε άγαλμα της Καρυάτιδος Αρτέμιδος στην ύπαιθρο, όπου κάθε χρόνο οι παρθένες των Λακεδαιμονίων έστηναν πανηγύρι και χόρευαν ένα είδος τοπικού χορού (Παυσ. 3.10.7). Ο «χορός της Αρτέμιδος» έγινε αφορμή να ενωθεί ο Ερμής με μια χορεύτρια (Ιλ., Π 183), οι Διόσκουροι να αρπάξουν τις Λευκιππίδες, ο Θησέας την Ελένη. Οι μύθοι παραδίδουν ενώσεις όχι ακριβώς με την ίδια τη θεά αλλά με κοπέλες από τη συνοδεία της που κάποιες φορές τιμωρούνται από αυτήν για την απώλεια της παρθενίας τους. (Βλ. Καρύα)

Στη Βραυρώνα νεαρά κορίτσια, στην ηλικία των πέντε με δέκα χρόνων, ντυμένες με ρούχα στο χρώμα του κρόκου, προσποιούνταν τις αρκούδες. Σύμφωνα με τον μύθο μια άγρια αρκούδα είχε εξημερωθεί και περνούσε τον χρόνο της με τους ανθρώπους. Κάποτε μια κοπέλα που έπαιζε μαζί της, ενήργησε απερίσκεπτα και η αρκούδα γρατζούνισε την παρθένα. Τα αδέλφια του κοριτσιού, οργισμένα με το ατύχημα της αδελφής τους, λόγχισαν την αρκούδα και τη σκότωσαν. Όμως λοιμώδης ασθένεια έπεσε πάνω στους Αθηναίους, και όταν συμβουλεύτηκε το μαντείο, ο θεός είπε ότι θα απαλλαχτούν από τα δεινά, οι παρθένες προσποιούνταν την αρκούδα. Και οι Αθηναίοι όρισαν ότι καμία παρθένος δεν θα μπορούσε να παντρευτεί αν προηγουμένως δεν έπαιρνε μέρος στο τελετουργικό της αρκούδας, προφανώς ένα τελετουργικό διαβατήριας μύησης.

Αν και παρθένος θεά, στην Άρτεμη, την αρχαιότερη ως προς την ιστορία της λατρείας θεά που επηρέαζε ολόκληρη τη ζωή, οι μελλόνυμφες προσέφεραν τα κοριτσίστικα ρούχα και τα παιχνίδια τους. Τα ρούχα τους προσέφεραν και οι γυναίκες που είχαν γλιτώσει από τους κινδύνους που προκαλούσε η γέννα, και στις οποίες συμπαραστεκόταν ως λοχεία και λεχώ. Όμως και τα ρούχα των γυναικών που είχαν πεθάνει στη λοχεία προσφέρονταν από τους συγγενείς τους στο ιερό της στη Βραυρώνα της Αττικής, κοντά στον Μαραθώνα. Και επειδή οι θάνατοι στις επίτοκες και στις λεχώνες ήταν συχνά φαινόμενα, προφανώς γι’ αυτό η Ήρα την αποκαλεί λέων γυναιξί.

Τα επίθετα (τα περισσότερα από κάθε άλλο θεό μετά τον πατέρα Δία), το ένδυμα, ο οπλισμός, οι ιδιότητές της και οι ιστορίες που την περιβάλλουν, υποδεικνύουν μια θεά με διευρυμένες ιδιότητες και παλαιά, που αν και καλλίστη, δεν υποτάσσεται στην κρίση ενός θνητού στον διαγωνισμό ομορφιάς με κριτή τον Πάρη.

 

Ιερά της θεάς

Προς τιμή της θεάς οι Αθηναίοι έκτισαν μικρό ιωνικό τετράστυλο και αμφιπρόστυλο ναό (μέσα 5ου αι. π.Χ.) στη θέση Άγραι, στην ανατολική όχθη του Ιλισού, όπου λεγόταν ότι κυνήγησε για πρώτη φορά η θεά όταν ήλθε από τη Δήλο (Ξεν., Κύρου Ανάβασις 3.2.12, Αριστοτ., Αθηναίων Πολιτεία 58, Παυσ. 1.19.6)· γι’ αυτό και η Άρτεμη επονομάστηκε Αγροτέρα (=κυνηγός). Σημαντικά ιερά της υπήρχαν στη Βραυρώνα, στο Μαρούσι (Άμαρούσιον), όπου λατρευόταν με το επίθετο Αμαρυσία, στη Μουνιχία (ταυτίζεται με τη σημερινή Καστέλα). Λατρευόταν μαζί με τον αδελφό της και τη μητέρα τους στον αρχαϊκό ναό του Απόλλωνα Ζωστήρα του αρχαίου δήμου των Αιξωνίδων Αλών (σήμερα στον Λαιμό της Βουλιαγμένης)· ο ναός, και η περιοχή, ονομάστηκαν έτσι, γιατί η Λητώ, νομίζοντας ότι είχε έρθει η ώρα της να γεννήσει και να τελειώσει το μαρτύριο των περιπλανήσεών της, έλυσε τη ζώνη της. Στην Ελευσίνα λατρευόταν ως Άρτεμη Προπυλαία.

Άλλα σημαντικά ιερά και ναοί της βρίσκονται στην Αμάρυνθο της Εύβοιας, όπου λατρευόταν ως Άρτεμη Αμαρυνθία, στη Σπάρτη (Άρτεμις Ορθία), στην Αυλίδα, θέση που συνδέεται με την παράδοση για τη θυσία της Ιφιγένειας από τον Αγαμέμνονα, καθώς και σε άλλες πόλεις της Βοιωτίας, στη Μεγαρίδα, την Κορινθία, τη Σικυώνα, την Αργολίδα, τη Μεσσηνία, την Ηλεία, την Αχαΐα, την Αρκαδία, τη Φωκίδα, τη Λοκρίδα, την Αιτωλία, τη Θεσσαλία, τη Σαλαμίνα, την Αίγινα, τη Νάξο, τη Δήλο, τη Λέσβο, τη Σάμο, την Ικαρία, τη Ρόδο, την Κρήτη, την Τρωάδα, τη Λυδία, την Καρία, τη Φρυγία, την Παμφυλία, την Ταυρίδα, το Βυζάντιο, τη Σικελία, την Καμπανία, το Λάτιο, τη Μασσαλία και την Ιβηρική χερσόνησο.

Ο σπουδαιότερος ναός της, ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου, είναι στην Έφεσο της Τευθρανίας. Στην Ικαρία το ιερό της ονομαζόταν Ταυροπόλιον. Με το επίθετο Κορυθαλία λατρευόταναπό τους Δωριείς στη Λακωνία και στην Κάτω Ιταλία, ενώ στο Σίπυλο της Μ. Ασίας λατρευόταν κάτω από τον ρυθμό του κόρδακα (=ὄρχησις τῆς ἀρχαίας κωμῳδίας), με κινήσεις απρεπείς και ανοίκειες.

ΠΗΓΕΣ:

Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας, Δήμητρας Μήττα